30-lecie Grupy Wyszehradzkiej z brytyjskiej perspektywy

„Back on track”, czyli powrót na właściwe tory, przywrócenie normalnego trybu życia, szybkiego wzrostu gospodarczego i dynamicznego rozwoju, to główne hasło rozpoczętej w lipcu 2020 polskiej prezydencji w Grupie Wyszehradzkiej, skupiającej już od 30 lat najpierw trzy, a po podziale Czechosłowacji cztery państwa: Polskę, Czechy, Słowację oraz Węgry. Z brytyjskiej perspektywy „back on track” oznacza powrót na ścieżkę systematycznego i szybkiego zwiększania obecności i roli poszczególnych państw oraz całej Grupy V4 niemal we wszystkich aspektach życia.

W ciągu ostatnich kilku lat kraje Grupy Wyszehradzkiej intensywnie odrabiały opóźnienia spowodowane II wojną światową i późniejszą obecnością za żelazną kurtyną, dlatego też dzisiejsza współpraca z Wielką Brytanią osiąga skalę i intensywność, jakiej dotąd nie było. Począwszy od współpracy politycznej i gospodarczej, poprzez współpracę w dziedzinie militarnej i bezpieczeństwa, a na bardzo istotnej kulturze skończywszy. To właśnie dzięki temu oraz rekordowej liczbie migrantów z krajów V4 i niespotykanej wcześniej liczbie brytyjskich obywateli, którzy odwiedzają poszczególne kraje Grupy V4, kraje te są coraz bardziej obecne w świadomości poszczególnych grup społecznych w Zjednoczonym Królestwie.

Z perspektywy obchodzonego w tym roku 30-lecia Grupy Wyszehradzkiej, stanowiącej przykład skutecznego sojuszu regionalnego i coraz bardziej rozpoznawalnej marki w relacjach międzynarodowych, warto podkreślić cele, które legły u podstaw naszej współpracy. Podpisana 15 lutego 1991 r. „Deklaracja wyszehradzka” podkreślała dążenie państw sygnatariuszy do przywrócenia po dziesięcioleciach okupacji komunistycznej pełnej niezależności państwowej i wolności, stawiając za cel budowę demokracji parlamentarnych i nowoczesnych państw prawa oraz gospodarki wolnorynkowej. Od początku współpracę środkowoeuropejską spajało też włączenie się „w pełnym zakresie w europejski system polityczny, gospodarczy oraz system bezpieczeństwa i prawodawstwa”. Nawiązana współpraca miała dawać poczucie wspólnoty sąsiadów w nowej rzeczywistości, służyć budowie dobrosąsiedzkich stosunków społecznych i gospodarczych, ale przede wszystkim wspierać proces integracji z UE i NATO przy jednoczesnym zachowaniu tożsamości regionu. Koordynacji wysiłków w dążeniu do tak określonych wspólnych celów towarzyszyć ma jednocześnie świadomość własnych wrażliwości i odmienności.

Współpraca w gronie Polski, Czech, Słowacji i Węgier zainicjowana została w bardzo symbolicznym miejscu – w Wyszehradzie, który w 1335 i 1338 roku był miejscem zjazdów wyszehradzkich, czyli spotkań królów Węgier, Czech i Polski. Wybór Wyszehradu i nawiązanie do XIV-wiecznych spotkań królów miały przypominać o niezwykle długich i bogatych tradycjach państwowych narodów tworzących V4. Nie jest przesadą stwierdzenie, że właśnie Europa Środkowa stanowi jedno z najważniejszych źródeł europejskich tradycji parlamentarnych, wolnościowych, demokratycznych i obywatelskich. Zarazem dla państw Grupy Wyszehradzkiej, doświadczonych długimi latami obcej dominacji, represji i okupacji, bardzo istotna była świadomość konieczności obrony swojej niezależności i tożsamości. Komunizm atomizował poszczególne społeczeństwa. Podróżowanie pomiędzy poszczególnymi krajami było niezwykle trudne, a dostęp do wiedzy, kultury, literatury niemal do 1989 r. był całkowicie ograniczony. Dlatego właśnie tak ważną rolę odgrywały narodowa kultura, religia oraz język, którego zachowanie pozwoliło na stworzenie unikalnej, głębokiej i pięknej literatury, a także ci, którzy pomimo wszelkich trudności realizowali współpracę w Europie Środkowej. Masowy ruch „Solidarności” promieniował i zwiększał skalę oporu wobec komunizmu, umożliwiając nawiązywanie kontaktów pomiędzy uciśnionymi społeczeństwami, a leżące na południu Polski góry Sudety i Karpaty już w latach 70., a potem 80. były miejscem spotkań opozycjonistów, swoistymi przełęczami łączącymi nasze narody. Tak naprawdę jednak dopiero po 1989 roku mogliśmy na nowo odkrywać się wzajemnie w całym bogactwie i różnorodności Europy Środkowej, wiązać stare, poniszczone, pozrywane nici współpracy, odnawiać historyczne, czasem jeszcze średniowieczne traktaty handlowe, promować turystykę i otwierać pole do wzajemnej fascynacji.

Przez te 30 lat państwom V4 udało się nie tylko opuścić radziecką sferę wpływów oraz stać się pełnoprawnymi członkami NATO i Unii Europejskiej, ale też zbudować dynamicznie rozwijające się gospodarki oraz społeczeństwa, które chcą być traktowane podmiotowo, a sama Grupa Wyszehradzka stała się dobrze funkcjonującym mechanizmem konsultacyjnym, koordynacyjnym i opiniotwórczym. Jej głównym zadaniem o wymiarze praktycznym i pragmatycznym jest wpływanie na kształt polityki i agendy europejskiej oraz zabieganie, aby w zrównoważony sposób odzwierciedlała ona potrzeby i uwarunkowania różnych państw członkowskich, w tym Europy Środkowo-Wschodniej. Wciąż zasadniczym spoiwem współpracy wyszehradzkiej jest przełamywanie historycznego stygmatu bycia peryferiami kontynentu.

Poza wymiarem politycznym w formie regularnych spotkań rządowych i parlamentarnych Grupa Wyszehradzka jest świetnie funkcjonującym mechanizmem konsultacji i uzgadniania wspólnych stanowisk głównie w odniesieniu do agendy Unii Europejskiej. Przed każdym posiedzeniem Rady Europejskiej czy rad sektorowych odbywają się nieformalne spotkania premierów i ministrów V4 i identyfikacja wspólnych priorytetów. W przypadku projektów europejskich aktów prawnych czy dokumentów programowych tam, gdzie się zgadzamy, wypracowujemy wspólne pisemne uwagi i stanowiska. Mamy także rozbudowane kontakty robocze na szczeblu urzędniczym. Dobry przykład zaangażowania Grupy Wyszehradzkiej stanowi wniesienie na forum europejskie problemu bezpieczeństwa energetycznego. Podobnie dążymy do sprawiedliwego kształtowania polityki spójności czy rozwoju infrastruktury, który przełamie historyczne zaniedbania. Niekwestionowaną zasługą V4 jest utrzymywanie na porządku dziennym kwestii dalszego rozszerzania UE i NATO. Kontynuowane są także regionalne projekty energetyczne, transportowe czy współpraca wojskowo-techniczna państw Grupy Wyszehradzkiej.

Od 2000 roku prężnie działa Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki, którego zadaniem jest promowanie i zachęcanie do bliższej współpracy między państwami i społeczeństwami Grupy Wyszehradzkiej poprzez dofinansowywanie wspólnych wyszehradzkich projektów kulturalnych, naukowych i edukacyjnych, wymianę młodzieży, współpracę transgraniczną oraz w dziedzinie promocji turystyki. W ciągu dwóch dekad swojego istnienia Fundusz zdobył wysoką renomę, zarówno wśród partnerów wyszehradzkich, jak i w państwach trzecich, stając się jednym z symboli efektywnej współpracy prowadzonej w ramach V4. Finansowanie działań Funduszu pochodzi z dorocznych składek wpłacanych przez państwa członkowskie. Ze środków tych realizowane są główne działania Funduszu: programy grantowe i stypendialne oraz rezydencje artystyczne i literackie. Warto podkreślić, że wiele projektów wyszehradzkich jest skierowanych do społeczeństw państw Bałkanów Zachodnich i Partnerstwa Wschodniego. Ostatnim przykładem naszej współpracy wyszehradzkiej jest powołanie Centrum Wymiany Informacji V4 ds. COVID-19, w ramach którego kraje członkowskie przekazują sobie nawzajem dane dotyczące zarządzania systemem ochrony zdrowia, kwestii ruchu granicznego, transportu lotniczego oraz wewnętrznych regulacji i restrykcji wdrażanych przepisami krajowymi.

Współpraca regionalna Grupy Wyszehradzkiej stała się ważnym wzorcem i inspiracją do nawiązywania współpracy w innych formatach, takich jak Bukaresztańska Dziewiątka, na którą składają się państwa wschodniej flanki NATO czy Trójmorza, skupiającego 12 państw Unii Europejskiej, których współpraca dotyczy przede wszystkim kwestii infrastrukturalnych oraz energetycznych.

Z perspektywy Londynu Grupa Wyszehradzka to ważny polityczny i gospodarczy partner regionalny, ale także fascynujący obszar pod względem historycznym, kulturalnym i turystycznym. Wrażenie robią dane makroekonomiczne regionu: rynek wewnętrzny V4 obejmuje 64 mln konsumentów. Według Eurostatu w końcu 2019 r. na państwa Grupy Wyszehradzkiej przypadało łącznie 7,1 proc. całkowitego PKB i 14,3 proc. populacji UE-27. Pod względem połączonego PKB V4 (traktowana jako jedna gospodarka) zajmuje 4. miejsce w UE i 5. w Europie, ustępując jedynie Niemcom, UK, Francji i Włochom, i 15. na świecie. Gospodarki państw regionu rozwijają się dynamiczniej niż w innych krajach UE, co jest efektem wprowadzonych w tych państwach reform gospodarczych i dużego napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych budujących potencjał przemysłowy i eksportowy gospodarek V4. Coraz większe znaczenie mają także: rozwój innowacji, nowych technologii, sztucznej inteligencji i elektromobilności. Korzystna z perspektywy geopolitycznej lokalizacja w środku Europy sprawia, że V4 jest postrzegana jako atrakcyjne miejsce do lokowania inwestycji bezpośrednich. Wielka Brytania odgrywa również istotne znaczenie w eksporcie państw członkowskich V4 – udział UK w obrotach globalnych wynosi odpowiednio w przypadku Polski – 6,1 proc. całkowitego polskiego eksportu towarów, Słowacji – 5 proc., Czech – 4,5 proc., Węgier – 3,4 proc. Grupa Wyszehradzka jako całość jest najważniejszym partnerem handlowym Niemiec, a 10. partnerem Wielkiej Brytanii – tuż za Włochami.

W wymiarze politycznym V4 to silny regionalny gracz i partner do dyskusji o wybranych aspektach polityki międzynarodowej i gospodarczej. Od kilku lat z inicjatywy Londynu w ramach tzw. V4+ odbywają się regularne spotkania zarówno na szczeblu rządowym, jak i roboczym. W tym kontekście nie bez znaczenia jest także imponująca liczebność diaspory z państw Grupy Wyszehradzkiej w Wielkiej Brytanii: ok. 900 tys. Polaków, 80 tys. Węgrów, 80 tys. Słowaków i 50 tys. Czechów. Co prawda zauważalny jest wyraźny trend zmniejszania się liczby obywateli z państw Europy Środkowej mieszkających w UK (około 150 tysięcy Polaków wróciło do Polski od 2017 roku), ale Polacy, Węgrzy, Słowacy i Czesi pozostaną już na zawsze znaczącą częścią brytyjskiego społeczeństwa.

Pomimo pandemii i opuszczenia przez Wielką Brytanię Unii Europejskiej państwa Grupy Wyszehradzkiej dążą do dalszego zacieśniania współpracy ze swoim brytyjskim partnerem, jeszcze bardziej niż kiedykolwiek wcześniej. Dzięki wielu zbieżnym interesom politycznym, ekonomicznym i w dziedzinie bezpieczeństwa, a także zwiększającej się wiedzy o Polsce, Czechach, Słowacji i Węgrzech czy szerzej, całej Europie Środkowej, można liczyć na utrzymanie bliskich relacji także w przyszłości i rosnącą wzajemną inspirację.

Arkady Rzegocki

Ambasador RP w Londynie