Swoim żołnierzom – wolna Polska

Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza z 18 kwietnia 2001 r.

Upamiętnienie i uczczenie ofiary życia Rodaków, podobnie jak i prezentowanie faktów zbrodni katyńskiej społeczeństwu brytyjskiemu stało się przedmiotem nieustannej troski Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Wielkiej Brytanii. W dziele budowy koronnego pomnika katyńskiego w Londynie, w niekorzystnej politycznie koniunkturze na pamięć o Katyniu, wspomagała kombatantów grupa brytyjskich przyjaciół.

Na zmiany w polityce Zachodu w stosunku do sprawy Katynia można było liczyć od 1970 r. W tej sytuacji Stefan Zamoyski ogłosił konkurs na pomnik katyński w Londynie, który dawałby świadectwo prawdzie również formą plastyczną. Na wierniejszą faktom koncepcję pomnika nie zgadzali się jednak Anglicy. Zachowały się jedynie szkice do projektu zgłoszonego w 1970 r. przez Tadeusza A. Zielińskiego. U podnóża obelisku znajduje się fragment globu z mapą Związku Sowieckiego. Część obelisku pokryta jest płaskorzeźbą sprasowanych ciał. W górnym jego segmencie wznoszą się ku niebu jakby wołające o sprawiedliwość ręce i krzyże.

W kwietniu 1971 r. program BBC2 nadal dokumentalną audycję pt. „The Issue Should Be Avoided”, na forum Izby Gmin poseł Airey Neave domagał się międzynarodowego dochodzenia. 18 października 1971 r. w parlamencie zawiązał się honorowy komitet upamiętnienia zbrodni katyńskiej – The Katyn Memorial Fund Committee. W pracach Komitetu brali udział znakomici Brytyjczycy: hrabia Arran, płk Tufton Beamish, gen. Roy Bucher, wnuk byłego premiera Winston S. Churchill, lord Monckton of Brenchley, markiz Salisbury i sir George Sinclair.
Ukonstytuował się także komitet wykonawczy; w skład którego weszli: poseł Airey Neave, lord St. Oswald, zasłużony rzecznik sprawy katyńskiej, były sekretarz generalny Brytyjskiej Rady do Spraw Pomocy Uchodźcom (General Secretary of the British Council for Aid to Refugees) — Lóuis FitzGibbon i Helen Marcinek, a spośród Polaków: dr Jeny Gawenda, Stanisław Grocholski, Eugeniusz. Lubomirski, Stefan Soboniewski, Adam Treszka i Stefan Zamoyski. Na czele tego komitetu stanął lord Barnby członek Izby Lordów, który 17 czerwca w dwugodzinnym wystąpieniu domagał się od rządu brytyjskiego zajęcia godnego stanowiska wobec Polaków i Katynia. Idea wzniesienia londyńskiego pomnika otwierała nowe dzieje sprawy katyńskiej.

Postępy w staraniach o wystawienie trwałego i zapadającego w pamięć monumentu ku czci zgładzonych oficerów Wojska Polskiego z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku wydawały się widoczne, toteż w grudniu ogłoszony został apel dotyczący zbiórki funduszy. Mimo, że przed politycznie doniosłą realizacją pamięci o Katyniu widniały perspektywy, pomnik katyński w Londynie, rodząc się jeszcze przez następne pięć lat, nadal napotykał na poważne trudności ze strony władz brytyjskich.
Pojawiły się przeszkody dotyczące choćby umieszczenia roku 1940 w inskrypcji, jako że ta data wystarczająco identyfikowała właściwych sprawców zbrodni. Pomnik ten był ponadto przedmiotem procesu sądowego, rządowego konfliktu oraz interpelacji w parlamencie brytyjskim.

Na wokandę Londyńskiego Trybunału Diecezjalnego dostała się sprawa uprzednio wynegocjowanej, czwartej z kolei, lokalizacji — przy anglikańskim kościele św. Łukasza na skwerze St. Luke’s Gardens. Władze kościoła anglikańskiego nie wyraziły jednak zgody na pomnik katyński na pobliskim terenie. Zgodnie z wyrokiem sądu z 1975 r. trzeba było zapomnieć o wystawieniu pomnika w Chelsea.
Piątą propozycję lokalizacyjną – na cmentarzu Gunnersbury (Kensington Cemetery w dzielnicy Hounslow, Middlesex) – należało podjąć szybko – by i ta nie uległa odwołaniu, mimo że rząd i Kościół anglikański w decyzje dotyczące wielowyznaniowego cmentarza nie miały prawa ingerencji. Budowę powierzono firmie Gilbert and Turnbull. Wiązane z pomnikiem koszty zostały określone na sumę 21 tyś. funtów (późniejsze ubezpieczenie oceniło je na 40 tys. funtów).

W myśl zawartej przez Stowarzyszenie Polskich Kombatantów umowy o dzierżawę – na prawnie najdłuższy termin – społeczność polska weszła w posiadanie gruntu pod pomnik na 99 lat. W tych okolicznościach 1 lipca 1976 r. ks. Władysław Honkisz dokonał poświęcenia kamienia węgielnego.
Zgodnie z przyjętym zwyczajem, wraz z kamieniem węgielnym w fundament wmurowana została jego metryka (akt Komitetu Londyńskiego), a także list do Komitetu Chicagowskiego.
Po latach uciążliwych zabiegów angielsko-polskiego Komitetu Budowy Pomnika, przezwyciężania protestów ambasady sowieckiej i ambasady PRL w Wielkiej Brytanii, zarazem przy wyjątkowym poparciu (również finansowym – 20 tys. dolarów) pomnikowej inicjatywy przez Kongres Polonii Amerykańskiej w Chicago, doszło w końcu do wystawienia pierwszego, wyprowadzonego z polskich pomieszczeń zamkniętych lub ogrodzonych, monumentu katyńskiego na londyńskim cmentarzu.

Tadeusza Zielińskiego projekt Pomnika Katyńskiego w Londynie Cmentarz Gunnersbury stał się z czasem nekropolią polskich generałów — zostali tu pochowani: gen. broni Józef. Haller (1960), komendant główny AK Tadeusz Bór-Komorowski (1966), gen. dywizji Kazimierz Sawa-Sawicki (1971). Przed i po erygowaniu pomnika katyńskiego, od 1955 do 1986 r. spoczęło na cmentarzu także osiemnastu generałów brygady – temat rozwija Karolina Grodziska („Gunnersbury i Pomnik Katyński”, w: „Polskie groby na cmentarzach Londynu”, Kraków 1995), zaznaczając, że „Obelisk jest na Gunnersbury pierwszym pomnikiem […] dobrze wkomponowanym w otoczenie, odznaczającym się prostotą i szlachetnością kamienia”.
Historycznego aktu odsłonięcia (18 wrześnią 1976 r.) dokonała wdowa po oficerze zamordowanym w Katyniu – Maria Chełmecka. Pomnik święcił bp Władysław Rubin w asyście zwierzchników polskiego kościoła prawosławnego i ewangelicko-augsburskiego (biskupów Mateusza Siemaszki i Władysława Fierli) oraz prezesa Związku Kombatantów Żydowskich – dra F. Frisnera.

W uroczystości uczestniczyło podobno około 8 tys. osób: burmistrzowie i przedstawiciele władz sześciu autonomicznych dzielnic Londynu, grupy zorganizowane przez kola SPK, 49 pocztów sztandarowych i ponad 120 delegacji z wieńcami. Składanie wieńców rozpoczął ówczesny prezydent RP na emigracji – Stanisław Ostrowski. Honory oddali byli więźniowie obozów jenieckich w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku – Stanisław Swianiewicz, Józef Czapski, Adam Moszyński. .
Socjalistyczny minister obrony w rządzie Wlk. Brytanii Fred Mulley zabronił wystąpienia na obchodach w mundurach brytyjskim oficerom, którzy chcieliby prywatnie przybyć na odsłonięcie pomnika.
W gali i przy orderach stawił się jednak sir Frederick Bennett, mimo że mógł się spodziewać, iż przypłaci to wkrótce załamaniem się jego kariery politycznej. W pełnym umundurowaniu i z szablą, a zatem także łamiąc wymieniony zakaz, pełnił wartę przy pomniku major rezerwy armii brytyjskiej – John Gouriet. (…)

Pomnik nadal skupia Polaków świata – wszystkich pokoleń i środowisk. Pozostaje pod opieką Stowarzyszenia Polskich Kombatantów. Uroczyste obchody, mające na celu uczczenie pamięci pomordowanych, przypomnienie światu o katyńskiej zbrodni i domaganie się osądzenia jej w obliczu narodów, organizowane były przy obelisku rokrocznie w sobotę najbliższą wrześniowej daty agresji sowieckiej na Polskę. Po krajowym przełomie, rocznicowe uroczystości przeniesiono na kwiecień, wiążąc je ściślej z datą pierwszego masowego mordu.

Alina Siomkajło

Fot. Marek Borzęcki / Cornelia Borzęcka

Wieńce pod Pomnikiem Katyńskim złożyli (30.04.2017 r.):

Ambasador Rzeczypospolitej Polskiej – Jego Ekscelencja Arkady Rzegocki
Stowarzyszenie Rodzin Katyńskich na Zachodzie
Fundacja Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Wielkiej Brytanii
Związek Byłych Żołnierzy 3 Dywizji Strzelców Karpackich
Fundacja Armii Krajowej
Poseł RP Andrzej Melak
Rada Szkół Junackich i Wojskowych
Związek Lotników Polskich
Związek Harcerstwa Polskiego
Polska YMCA
Instytut Polski Akcji Katolickiej
Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii
Studium Polski Podziemnej
Szkoły Przedmiotów Ojczystych:
– Szkoła im. Heleny Modrzejewskiej, Hanwell
– Szkoła im. Mikołaja Reja, Chiswick
– Szkoła im. Prezydenta Ryszarda Kaczorowskiego, Shepherds Bush
– Szkoła im. Tadeusza Kościuszki, Ealing
– Szkoła im. Królowej Jadwigi, Forest Gate
– Szkoła im. Jana Pawła II, Stamford Hill
– Szkoła im. Juliana Tuwima, Harlow
– Szkoła im. Św. Stanisława Kostki, High Wycombe
– Szkoła im. Janusza Korczaka Wembley
– Szkoła im. Marii Konopnickiej, Willesden Green
– Szkoła im. Karola Chodkiewicza, South Norwood
– Szkoła przy Ambasadzie RP, założona przez ZNPzG

Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego za Granicą
Polska Macierz Szkolna
Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny
Polska Fundacja Kulturalna i „Tydzień Polski”
Koło Polaków z Indii (1942-1948)
Związek Artystów Scen Polskich
St. Johns Ambulance (Sekcja Polska)
Stowarzyszenie Techników Polskich
Zjednoczenie Polek
Towarzystwo Byłych Uczennic, Wychowawców i Przyjaciół SMO
Kresy Syberia UK
Kresy Family
Ognisko Polskie
Stowarzyszenie Przyjaciół Polskich Weteranów
Polish Heritage Society
Poland Street
Rodzina Pilota Dyw. 303 Jana Daszewskiego
Rodziny osób zamordowanych na Wschodzie oraz osoby prywatne
Fot. Cornelia Bauer / Marek Borzęcki