Wobec polskich dipisów i uchodźców w Europie po II wojnie światowej

 Po wyzwoleniu Europy przez armie sprzymierzone zdano sobie sprawę z problemu, który w znacznej mierze dotyczył Polaków – istnienia mas cywilów deportowanych przez okupantów w okresie wojny, w większości do pracy przymusowej w Niemczech. Wojskowe władze alianckie nazwały tę nowo odkrytą przez siebie kategorię ludności mianem Displaced Persons (DP) – „ludności przemieszczonej”, potocznie zaś nazywano ich dipisami. Do kategorii dipisów zaliczono również z czasem byłych jeńców wojennych i dezerterów z Wehrmachtu uprzednio przymusowo wcielonych do armii niemieckiej (przy czym decydowało kryterium narodowości). Wkrótce okazało się, że kwestia milionów dipisów w Europie w pierwszych powojennych latach stanowiła jeden z centralnych problemów społeczności międzynarodowej w tym okresie. W końcu 1944 r. w samych Niemczech znajdowało się 5 700 000 cywilnych robotników cudzoziemskich, w tym ponad 1 600 000 Polaków. W maju 1945 r. na terytorium Niemiec znajdowało się około 1 900 000 obywateli polskich, których można zaliczyć do DP, w tym 1 200 000 w zachodnich strefach okupacyjnych. W tej liczbie 1 800 000 stanowili byli robotnicy przymusowi.

Powołana w 1943 międzynarodowa organizacja UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) starała się do końca swojej działalności w 1947 r. dopomóc w repatriacji jak największej ilości uchodźców wojennych i dipisów do wyzwolonych krajów pochodzenia. Z upływem miesięcy okazało się, że pewna część dipisów i uchodźców wojennych – traktowanych łącznie, z reguły w ramach pojęcia Displaced Persons – nie zamierza powracać do swoich ojczyzn, motywując to niejednokrotnie względami natury politycznej, przede wszystkim wrogością wobec nowej rzeczywistości społeczno-politycznej w Europie Środkowej i Wschodniej. Zdecydowanie najliczniejszą grupą narodową pośród wszystkich „DP” byli Polacy. Większość Polaków powróciła do ojczyzny – 1 600 000 z okupowanych przez aliantów Niemiec oraz 500 000 z innych państw europejskich (wliczając około 100 000 reemigrantów, czyli emigrantów z okresu przedwojennego). Jednak pewna część Polaków odmawiała powrotu.

W 1947 r. rozwiązana została UNRRA, a powołana została Międzynarodowa Organizacja do spraw Uchodźców (International Refugee Organization), która działała do 1951 r. Już jej nazwa świadczyła o nowym podejściu do kwestii mas byłych dipisów i uchodźców, którzy nie chcieli powracać do krajów pochodzenia. Obok wciąż prowadzonej, chociaż na coraz mniejszą skalę akcji repatriacji, zasadnicze miejsce w działalności IRO zajmowała akcja osiedlania na stałe dipisów z okresu wojennego i znacznie mniej licznej grupy wojennych uchodźców w nowych miejscach, często poza Europą. IRO sprawowało również funkcje quasi-konsularne w stosunku do osób, które nie z różnych, uznanych za uzasadnione przez tę organizację względów, nie korzystały z pomocy służb konsularnych kraju pochodzenia. IRO była organizacją międzynarodową, działającą pod egidą ONZ i finansowaną przez 26 państw sygnatariuszy konstytucji IRO (ratyfikacji dokonało 18 państw), które składały się na jej budżet. Wśród państw sygnatariuszy nie było Związku Radzieckiego i innych europejskich państw bloku wschodniego, w tym również Polski. Głównym płatnikiem do budżetu IRO były Stany Zjednoczone.

W latach 1947–1951 IRO zapewniała pomoc 1 619 000 uchodźców i dipisów na całym świecie, w tym 973 000 w zachodnich strefach okupacyjnych Niemiec. Pośród nich przez cały okres funkcjonowania IRO najwięcej było Polaków – w lipcu 1947 r. ponad 278 000, w tym ponad 120 000 uchodźców żydowskich.

Po demobilizacji Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (począwszy od 1946 r.), część spośród zwolnionych ze służby wojskowej polskich żołnierzy, którzy nie weszli w skład Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia (Polish Resettlement Corps) oraz członków ich rodzin zasiliła rzeszę uchodźców korzystających z opieki IRO.  Ponadto IRO zajmowała się kilkudziesięcioma tysiącami polskich tzw. neo-refugees, „nowych uchodźców”, czyli uciekinierów zza „żelaznej kurtyny” z okresu już po zakończeniu drugiej wojny światowej.

W latach swojej działalności IRO doprowadziła do osiedlenia ponad 1 038 000 dipisów i uchodźców w różnych punktach globu, z czego grupę najliczniejszą – ponad 357 000 – stanowili Polacy. Na drugim miejscu, w liczbie ponad 113 000 byli Ukraińcy, częstokroć przedwojenni obywatele polscy. Dla porządku należy nadmienić, że w liczbie polskich uchodźców znajdowali się również uchodźcy żydowscy. W podanej wyżej liczbie wszystkich ulokowanych dipisów i uchodźców było ponad 231 000 uchodźców żydowskich (niezależnie od obywatelstwa), w tym wielu obywateli polskich.

Z uwagi na opisaną wyżej skalę problemu polskich uchodźców, wydaje się, że okres pierwszych lat po zakończeniu działań wojennych zasługuje na znacznie większe niż do tej pory wyeksponowanie w polskiej świadomości.

Dlatego też niżej podpisany, Paweł Sękowski, historyk, adiunkt naukowy w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego podjął się realizacji projektu badawczego na temat działalności IRO w powojennej Europie na przykładzie akcji opiekuńczej tej organizacji wobec polskich dipisów i uchodźców w latach 1947–1951. Trzyletni projekt badawczy (2016–2019) otrzymał finansowanie Narodowego Centrum Nauki.

Paweł Sękowski

Uniwersytet Jagielloński

W związku z badaniami nad działalności IRO wobec Polaków w Europie po drugiej wojnie światowej bardzo proszę osoby, które były podopiecznymi IRO, posiadających wiedzę o tym temacie członków ich rodzin, bądź innych świadków historii o kontakt z autorem:

E-mail: pawel.sekowski@uj.edu.pl

Telefon : +48 698 891 947

Będę bardzo wdzięczny za pomoc, która przyczyni się do lepszego zbadania przeze mnie tych bardzo ważnych wydarzeń z zakresu najnowszej historii Polski i Polaków.

„Działalność Międzynarodowej Organizacji do spraw Uchodźców (International Refugee Organization) w powojennej Europie: Przykład akcji opiekuńczej wobec dipisów i uchodźców polskich w latach 1947–1951”, projekt UMO-2015/19/D/HS3/02361, konkurs „SONATA 10” Narodowego Centrum Nauki, projekt na lata 2016–2019