Wokół Enigmy raz jeszcze

4 marca br. w Centrum Interpretacji Dziedzictwa w Poznaniu odbyła się konferencja naukowa pt. „Wokół Enigmy. Od narodzin kryptologii matematycznej i złamania szyfrów Enigmy do rewolucji informatycznej”. W tym miejscu należy podkreślić, że genialni matematycy-kryptolodzy Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski, którzy koncepcyjnie rozwiązali tajemnicę Enigmy, studiowali i później pracowali właśnie w Poznaniu – stąd wybór miejsca spotkania.

Konferencję otworzył Mariusz Wiśniewski, Zastępca Prezydenta Miasta Poznania. Mariusz Wiśniewski m.in. poinformował zgromadzonych, że podpisał z marszałkiem województwa umowę na dofinansowanie ze środków europejskich budowy Centrum Szyfrów Enigma. Interaktywne muzeum powstanie w budynku dawnego Collegium Historicum przy ul. Świętego Marcina do końca 2019 roku.

Udział w konferencji wzięli wybitni naukowcy z całej Polski. Prof. dr hab. Grzegorz Nowik z Instytutu Studiów Politycznych PAN w Warszawie, dr Marek Grajek, prof. em. UAM dr hab. Magdalena Jaroszewska z Wydziału Matematyki i Informatyki wygłosili obszerne wystąpienia. Z kolei w panelach uczestniczyli Mirosław Zientarzewski, dyrektor Narodowego Muzeum Techniki w Warszawie, prof. dr hab. Jacek Błażewicz, Artur Laskowski oraz Jan Badura i Karolina Zwiewka z Instytutu Informatyki Politechniki Poznańskiej, a także dr Cezary Mazurek, dr Maciej Stroiński oraz prof. dr hab. Jan Węglarz z Poznańskiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego / Instytutu Informatyki Politechniki Poznańskiej.

Nie ukrywam, że nie jestem kryptologiem ani matematykiem, za to bardzo interesuję się historią II wojny światowej, a w szczególności współpracą Polski i Wielkiej Brytanii w tym czasie. Dlatego zwróciłam szczególną uwagę na zamykające pierwszą część konferencji wystąpienie dra Johna Dermota Turinga, prawnika i ekonomisty, członka rady powierniczej fundacji i muzeum Bletchley. Jest on bratankiem genialnego matematyka Alana Turinga, dzięki któremu – jak się dotychczas powszechnie uważało – złamany został system szyfrów generowanych przez niemiecką maszynę szyfrującą – Enigmę. Najnowsza książka Dermota Turinga, o której wspominał, nosi tytuł „XYZ. Prawdziwa historia złamania szyfru Enigmy” i niedawno ukazała się również w języku polskim.

Podczas swego wystąpienia Turing nie zagłębiał się w matematyczne tajniki kryptologii czasów II wojny światowej, skupiając się raczej na szczegółach współpracy wywiadowczej trzech państw – Francji, Wielkiej Brytanii i Polski, oznaczonych przez Francuzów trzema literami odpowiednio – X, Y i Z. Współpraca ta miała na celu odczytywanie zaszyfrowanych depesz niemieckich, dzięki czemu wojska alianckie mogłyby uzyskać przewagę. Badania J. D. Turinga okazały się przełomowe. Do tej pory w niektórych pracach wspominano o udziale – nieznacznym – Polaków w pokonaniu najsłynniejszej maszyny szyfrującej II wojny światowej, z kolei o zasługach Francuzów – prawie nigdy. Tymczasem Francuzi sfinansowali siatkę szpiegowską w Trzeciej Rzeszy, dzięki czemu alianci mieli dostęp do szeregu strategicznych informacji, m.in. tych, które pozwoliły Polakom złamać kod Enigmy. To wreszcie Francuzi zorganizowali w lipcu 1939 spotkanie wywiadów Wielkiej Brytanii, Francji i Polski, podczas którego polscy kryptolodzy przekazali Brytyjczykom rezultaty swoich prac.

Polacy w odróżnieniu od ówczesnej praktyki podeszli do problemu szyfru nie od strony lingwistycznej, a matematycznej. Zrozumieli, jak działa maszyna szyfrująca, a konkretnie – w jaki sposób klawiatura Enigmy łączy się z trzema wirnikami, których wzajemne położenia dawały ponad 17 tys. możliwych kombinacji szyfru, i podzielili się swoją wiedzą z sojusznikami. Brytyjczycy zaczęli angażować matematyków do prac nad Enigmą dopiero w 1939 roku, gdy już dysponowali rezultatami wieloletniej pracy badawczej Polaków. Prawdopodobnie z czasem doszliby sami do podobnych rezultatów co polscy kryptolodzy, jednak na pewno złamanie szyfru, które bezpośrednio przekładało się na szanse aliantów na frontach II wojny światowej, nie nastąpiłoby tak szybko.

D. Turing podkreślił, że żadne z wymienionych państw nie miało szans, by samodzielnie pokonać Enigmę. Jego wuj nie zbudowałby swoich słynnych bomb kryptologicznych, zwanych także bombami Turinga, gdyby polscy uczeni nie wpadli na pomysł zastosowania matematycznych algorytmów do złamania szyfru Enigmy, a Francuzi nie gromadziliby materiałów wywiadowczych, nie dostarczaliby ich do Bletchley Park, gdzie prowadzone były prace i nie pośredniczyliby pomiędzy stronami.

Nie sposób w krótkiej notatce przekazać wszystkich informacji, jakimi podzielił się ze słuchaczami J.D. Turing w swoim błyskotliwym wystąpieniu. Po jego zakończeniu można było nabyć polskie tłumaczenie jego najnowszej książki „XYZ. Prawdziwa historia złamania szyfru Enigmy”, porozmawiać z autorem i otrzymać dedykację, z czego wiele osób skorzystało.

Barbara Dembińska

oprac. Joanna Gonczarow